Używamy plików cookie

Bezpieczeństwo stymulantów pod lupą: nowa metaanaliza ujawnia ryzyko działań niepożądanych

Przepisywanie stymulantów w Stanach Zjednoczonych wzrosło o 250% w latach 2006-2016, a ich zastosowanie znacznie wykracza poza tradycyjne leczenie ADHD. Obecnie leki te są stosowane w terapii depresji, zaburzeń odżywiania, schizofrenii, choroby Alzheimera i zaburzeń związanych z używaniem substancji psychoaktywnych. Ta rosnąca popularność budzi jednak pytania o długoterminowe bezpieczeństwo stymulantów, szczególnie w kontekście ich wpływu na układ sercowo-naczyniowy, wzrost, potencjał uzależniający oraz ryzyko wywoływania epizodów psychotycznych.

Najnowsza metaanaliza obejmująca 93 randomizowane badania kliniczne z udziałem ponad 16 400 uczestników rzuca nowe światło na profil bezpieczeństwa metylfenidatu, lizdeksamfetaminy i innych amfetamin. Co istotne, analizowane badania uwzględniały nowoczesne formulacje tych leków, w tym preparaty o przedłużonym uwalnianiu (OROS, XR, EROS) oraz systemy transdermalne, co sprawia, że wyniki są szczególnie wartościowe dla współczesnej praktyki klinicznej. Okres obserwacji w analizowanych badaniach wynosił maksymalnie 52 tygodnie, a głównym celem było określenie ryzyka wystąpienia co najmniej jednego działania niepożądanego.

Jakie działania niepożądane ujawniła metaanaliza?

„Nasze wyniki wskazują na zwiększone ryzyko wystąpienia działań niepożądanych podczas stosowania stymulantów w porównaniu z placebo, choć większość z nich ma nasilenie łagodne do umiarkowanego" – piszą autorzy badania. Ryzyko względne (RR) wystąpienia jakiegokolwiek działania niepożądanego podczas stosowania stymulantów wyniosło 1,34 (90% CI 1,27-1,41), co oznacza wzrost o 34% w porównaniu z placebo. Warto zauważyć, że analiza wykazała wysoką heterogeniczność (I² = 67%), co odzwierciedla różnorodność badanych populacji i warunków klinicznych.

Do najczęściej zgłaszanych działań niepożądanych należały: zmniejszenie apetytu (RR 3,24), suchość w ustach (RR 3,34), bezsenność (RR 2,10), nudności (RR 2,01), bóle głowy (RR 1,23), drażliwość (RR 1,15) i lęk (RR 1,23). Wyniki te sugerują, że lekarze powinni systematycznie monitorować pacjentów, zwracając szczególną uwagę na zmiany w łaknieniu i masie ciała oraz jakość snu. Czy te działania niepożądane mogą wpływać na przestrzeganie zaleceń terapeutycznych przez pacjentów? To pytanie powinno skłonić klinicystów do dokładniejszego informowania pacjentów o możliwych skutkach ubocznych i strategiach ich minimalizowania.

Czy stymulanty zagrażają sercu i jak je monitorować?

Czy stymulanty rzeczywiście zagrażają sercu? Metaanaliza wykazała niewielkie, choć statystycznie istotne zmiany parametrów sercowo-naczyniowych: wzrost ciśnienia rozkurczowego o 1,3 mmHg i przyspieszenie tętna o 3,7 uderzeń na minutę. Nie zaobserwowano natomiast istotnych zmian w ciśnieniu skurczowym. „Zmiany te, choć statystycznie znaczące, mają ograniczone znaczenie kliniczne i nie potwierdzają obaw o poważne powikłania sercowo-naczyniowe przy standardowych dawkach stymulantów" – podkreślają badacze. Wyniki te są szczególnie istotne w kontekście rosnącej liczby dorosłych pacjentów z ADHD, u których ryzyko chorób sercowo-naczyniowych jest zazwyczaj wyższe niż u dzieci.

Jakie są praktyczne implikacje tych wyników dla lekarzy? Przede wszystkim wskazane jest systematyczne monitorowanie działań niepożądanych, ze szczególnym uwzględnieniem łaknienia, snu oraz parametrów sercowo-naczyniowych. Warto rozważyć stosowanie kwestionariuszy oceny działań niepożądanych co 4-6 tygodni. Istotne jest również ustalenie realistycznych celów leczenia i poinformowanie pacjenta o możliwych działaniach niepożądanych, co może zmniejszyć lęk i poprawić przestrzeganie zaleceń terapeutycznych.

W przypadku pacjentów z chorobami serca, badanie sugeruje brak istotnych klinicznie zmian, jednak rozsądne wydaje się wykonanie EKG i pomiaru ciśnienia tętniczego przed rozpoczęciem leczenia i po dostosowaniu dawki. Szczególnej uwagi wymagają pacjenci ze współistniejącymi zaburzeniami psychicznymi, zwłaszcza schizofrenią i zaburzeniami związanymi z używaniem substancji psychoaktywnych. W metaanalizie odnotowano cztery przypadki epizodów psychotycznych w trzech badaniach, dotyczących lizdeksamfetaminy, deksamfetaminy i OROS-MPH, co sugeruje zwiększone ryzyko u pacjentów z tymi schorzeniami. W tych populacjach warto rozważyć niższe dawki początkowe i częstsze wizyty kontrolne.

Czy stymulanty uzależniają lub zaburzają wzrost?

Co z potencjałem uzależniającym stymulantów? Badania nie wykazały sygnałów nadużywania przy dawkach nieprzekraczających 100 mg/dobę. Dopiero przy dawkach 150 mg lizdeksamfetaminy i wyższych pacjenci zgłaszali subiektywnie odczuwalny efekt euforyzujący. Czy to oznacza, że stymulanty są bezpieczne pod względem ryzyka uzależnienia? Nie do końca – wyniki sugerują raczej, że przy standardowych dawkach terapeutycznych ryzyko jest niskie, ale rośnie wraz ze zwiększaniem dawki. W celu minimalizacji ryzyka nadużyć warto edukować rodziny pacjentów, preferować leki o przedłużonym uwalnianiu oraz korzystać z systemów monitorowania recept.

Czy stymulanty wpływają na wzrastanie dzieci? To pytanie pozostaje otwarte, ponieważ analizowane badania trwały maksymalnie 52 tygodnie, co jest okresem zbyt krótkim, by ocenić długoterminowy wpływ na wzrost. W przypadku terapii wieloletniej zaleca się planowanie kontroli co 6-12 miesięcy, z uwzględnieniem pomiarów wzrostu u dzieci, BMI oraz profilu lipidowego.

Jakie luki badawcze pozostają do wypełnienia?

Metaanaliza ma pewne ograniczenia, w tym heterogeniczność analizowanych badań (różne dawki, populacje) oraz brak danych dla pacjentów powyżej 65. roku życia i obserwacji przekraczających rok. Ponadto rzadkie lub ciężkie działania niepożądane, takie jak zawał serca czy udar, mogą być niedoszacowane w randomizowanych badaniach klinicznych. Jakie wyzwania stoją przed badaczami w przyszłości? Przede wszystkim potrzebne są badania trwające co najmniej 2 lata, które pozwoliłyby ocenić wpływ stymulantów na wzrost dzieci i parametry sercowo-naczyniowe w dłuższej perspektywie. Konieczne są również RCT w populacjach geriatrycznych i z chorobami współistniejącymi oraz standaryzacja raportowania nadużyć i psychotycznych działań niepożądanych.

W dobie rosnącej popularności telemedycyny, zwłaszcza po pandemii COVID-19, ważne jest, aby wizyty zdalne obejmowały dokładną ocenę działań niepożądanych i weryfikację tożsamości pacjenta. Jak zauważają autorzy badania, wzrost przepisywania stymulantów online podczas pandemii COVID-19 podkreśla potrzebę upewnienia się, że wizyty wideo obejmują odpowiedni przesiew działań niepożądanych.

Podsumowując, chociaż stymulanty są skutecznymi lekami w wielu wskazaniach, ich stosowanie wiąże się z określonym ryzykiem działań niepożądanych, które należy starannie monitorować i zarządzać. Przedstawiona metaanaliza dostarcza klinicystom aktualnych i kompleksowych informacji na temat profilu bezpieczeństwa tych leków, co powinno przyczynić się do bardziej świadomego i bezpiecznego ich stosowania w praktyce klinicznej.

Podsumowanie

Najnowsza metaanaliza 93 randomizowanych badań klinicznych z udziałem ponad 16 400 uczestników wykazała, że stosowanie stymulantów (metylfenidatu, lizdeksamfetaminy i innych amfetamin) wiąże się ze zwiększonym o 34% ryzykiem wystąpienia działań niepożądanych w porównaniu z placebo. Najczęstsze działania niepożądane to zmniejszenie apetytu, suchość w ustach, bezsenność i nudności. Zmiany parametrów sercowo-naczyniowych, choć statystycznie istotne (wzrost ciśnienia rozkurczowego o 1,3 mmHg i przyspieszenie tętna o 3,7 uderzeń/min), mają ograniczone znaczenie kliniczne. Odnotowano cztery przypadki epizodów psychotycznych, głównie u pacjentów ze schizofrenią lub zaburzeniami używania substancji. Nie wykazano ryzyka nadużywania przy dawkach do 100 mg/dobę. Brakuje danych długoterminowych (>52 tyg.) dotyczących wpływu na wzrost u dzieci oraz bezpieczeństwa u osób starszych.

Bibliografia

1. Oliva HNP, Prudente TP, Mayerson TF, et al. Safety of Stimulants Across Patient Populations: A Meta-Analysis. JAMA Netw Open. 2025;8(5):e259492. doi:10.1001/jamanetworkopen.2025.9492